شواهد برجاي مانده از جمله اتلال و محوطه‌های باستاني نشان از استقرار و زندگي انسان از دوران پيش از تاريخ در اين ناحيه دارد. بنابراين گناباد از جمله شهرهاي كهن ايران زمين است كه به دليل قرار گرفتن در منطقه سوق الجيشي مورد توجه حكمرانان در دوره هخامنشي نيز بوده است.
قنات قصبه گناباد كه برخي احداث آن را به بهمن پسر اسفنديار نسبت می‌دهند، نشان از آباداني و رونق اين ناحيه در ادوار ديرين دارد. از سوي ديگر در روايات شاهنامه نيز گناباد عرصه جنگ و حماسه دوره اساطيري بوده است و از برخي مناطق آن نيز در اين اثر حماسي نامبرده شده است.
اين شهر در صدر اسلام با نام “جنابد” به تمدن عصر اسلامي راه يافته و به استناد نوشته‌های تاريخ نگاران و جغرافي نويسان از اعتبار و اهميت خاصي برخوردار بوده است.
بارها در شاهنامه ی فردوسی، از گناباد یا جنابد یاد شده و این مکان را محل جنگ‌های توران و ایران دانسته‌اند. به گفتهٔ شاهنامه، «پیران ویسه» وزیر کاردان افراسیاب در گناباد به خاک سپرده شده و مدفن او هم اکنون در گناباد است.
از دیگر مواردی که می‌توان اشاره نمود، گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک گناباد و روستای کلات و کوهپایه‌های سلسله جبال قهستان تا قائن که دارای درختان پسته کوهی فراوان بوده است و در سفرنامهٔ خود به آن اشاره نموده‌است.
در کتاب تاریخ حافظ ابرو، خراسان در سده‌های ۸ و ۹ هجری قمری به دوازده ولایت تقسیم گردیده است که گناباد، مرکز ولایت قهستان بوده است.
در شهر گناباد آب انبارهای عظیمی وجود داشته است که حداقل سه مورد آن‌ها در توسعهٔ شهری تخریب شده‌است. آب‌انبار مرکز گناباد (آب‌انبار حسینیه گناباد) در خیابان سعدی (شریعت سابق) تا سال ۱۳۶۳ فعال و مورد بهره‌برداری مردم بود. در زمستان آب برف و یخ را روانهٔ این آب انبار می‌کردند و در تابستان آب سرد و خنک می‌نوشیدند و به این آب انبار یخچال خانه هم می‌گفتند. گویا در تابستان‌های قدیم به مردم، یخ هم می‌فروخته‌اند.
منابع:
1- ویکی پدیای فارسی
