یخدان کوثر مربوط به دوره قاجار است و در بیدخت، محله کوثر واقع شده و این اثر در تاریخ ۵ آذر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۵۰۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
یخ از دیرباز برای خنک کردن و خنک نگه داشتن نوشیدنی‌ها، میوه‌ها، تهیه بستنی و نگهداری غذاهای فاسد شدنی مورد استفاده قرار می‌گرفت. مشخص نیست نخستین یخدان‌ها در ایران چه زمانی ساخته شده‌اند. به گفته کتاب «یخ‌سازی طبیعی و سنتی در ایران» سوزنی شاعر قرن ششم هجری از نخستین کسانی است که در اشعارش به یخدان اشاره می‌کند: نه به مرد یک اندرم یخدان نه سخن چون فقاع یخدانی کس از محلت مرد یک از رز و یخدان نه میوه آرد و نه یخ نماند پندارم در هر حال اکثر یخدان‌هایی که تاکنون باقی مانده‌اند بین دوره‌های صفوی و قاجار بنا شده‌اند. قدمت یخدان کوثر به قرن سیزدهم هجری می‌رسد. در مناطق کویری چون گناباد که گرمای هوا در تابستان بسیار آزار دهنده می‌گردد داشتن یخ در فصل تابستان ثروت بزرگی به‌شمار می‌رفته و از کالاهای تجملی محسوب می‌گشته‌است. یخدان‌ها بناهای مهندسی ساز مردمان کویر در غلبه بر طبیعت در بهره‌وری از دانش برای زندگی بهتر و سازگاری با محیط می‌باشند. یخدان کوثر در چهار کیلومتری شمال شرقی بیدخت در مجاورت روستای تاریخی متروکه کوثر قرار دارد. این یخچال از نوع یخدان‌های گنبد دار با دیوار سایه انداز می‌باشد. در این نوع یخدان مخزن به شکل مخروطی ناقص ساخته می‌شد و به وسیله یک گنبد مخروطی شکل در برابر نور خورشید و گرما محافظت می‌شد. دسترسی به مخزن از طریق یک پلکان صورت می‌گرفت. در میان مخزن یا جایی بیرون از آن، چاه کوچکی می‌ساختند که آب حاصل از ذوب یخ در آن جمع می‌شد. گنبد از خارج پلکانی است و پله‌هایی برای بالا رفتن از گنبد وجود دارد که تعمیر آن را امکان‌پذیر می‌سازد. در نوک گنبد روزنه‌ای تعبیه شده که گرمای درون یخدان را تخلیه می‌کرد. برای تهویه مناسب گنبد را بلند می‌ساختند و برای استحکام بیشتر ضخامت آن را از پایین به بالا کاهش می‌دادند. گنبد موجب می‌گردد که در طول روز قسمتی از آن در سایه و قسمت دیگر در معرض آفتاب قرار گیرد. هر چه ارتفاع گنبد بیشتر باشد تهویه هوا در آن بهتر صورت می‌گیرد. پیچیده‌ترین و کامل‌ترین یخدان‌ها از نظر معماری یخدان‌های شهرهای کویری است که از این بخش‌ها تشکیل شده‌اند: گنبد، مخزن یخ (چال، گور)، پلکان منتهی به مخزن، سطح شیب دار برای سردادن قطعات یخ به مخزن (لیزونک)، چاه تخلیه، در انبار کردن و در تخلیه یخ، دیوارهای سایه انداز، حوض‌های یخ بند، اتاقک ویژه نگهبان فروشنده یخ، انبار کاه یخدان دارای سه دیوار سایه انداز است. دیوار اصلی که درازای آن از دیگر دیوارها بیشتر است دیواری است که در سمت جنوب حوض‌های یخ بند قرار دارد، یک دیوار در سمت شرق و دیوار دیگر در سمت غرب قرار دارد. دو دیوار شرقی و غربی عمود بر دیوارجنوبی می‌باشند. نقش این دیوارها سایه انداختن بر روی حوض‌های یخ بند است که در بین آن‌ها واقع شده‌اند و جنس دیوارها از خشت و چینه می‌باشد. حوض‌ها در شمال و گنبد در جنوب دیوار اصلی قرار می‌گیرد. ارتفاع دیوارها را با توجه به زاویه تابش خورشید در ظهر زمستان می‌ساختند. یخدان‌های گنبددار با دیوارهای سایه انداز بیشتر در شهرهای کویری نظیر گناباد، کرمان، سیرجان، کاشان، میبد، ابرکوه و بافران ساخته شده‌اند. ماکسیم سیرو در کتاب کاروانسراهای ایران، یکی از ویژگی‌های این دیوارها را حبس کردن باد ذکر کرده که عمل یخ زدن را سرعت می‌بخشد. در روزهایی که دمای هوا به زیر صفر درجه می‌رسید به حوض‌های یخ بند که چال و گود نامیده می‌شد آب می‌انداختند تا منجمد و تکه‌های بزرگ یخ تشکیل شود. همچنین شب‌ها محوطه اطراف یخدان را آب پاشی می‌کردند تا دما با وزیدن باد سرد زمستان بیشتر کاهش یابد و فرایند انجماد سرعت گیرد. در ماه‌های دی و بهمن بالاخص چهل روز اول زمستان بهترین زمان برای ساخت یخ بود. گاهی نیز برف موجود در اطراف یخدان را جمع و فشرده می‌کردند و مقداری آب روی آن می‌ریختند تا تکه‌های بزرگ یخ تشکیل شود و گاهی هم برای جمع‌آوری برف به کوه‌های اطراف می‌رفتند. ماکسیم سیرو در کتاب کاروانسراهای ایران می‌گوید: مشاهده آوردن هر روزه یخ، از کوه‌هایی به فاصله ۳۰ کیلومتر تا منطقه مسکونی، چیز دشواری نیست؛ و در سالهایی که برف نمی‌بارید آب بارانی را که در سدهای خاکی (بند) در نزدیکی یخدان جمع می‌شد، پس از آن که گل و لای آن ته‌نشین شد به مخزن هدایت می‌کردند. بین لایه‌های یخ کاه قرار می‌دادند تا یخ‌ها به هم نچسبند و به راحتی جدا شود و در عین حال کاه به عنوان عایق عمل می‌کرد. گاهی در هنگام انبار کردن یخ‌ها دانه‌های انار لا به لای آن‌ها می‌ریختند تا هنگام برداشت، تکه‌های بلورین یخ قرمز رنگ شود. این یخ زیبا، گران و زینت بخش سفره ثروتمندان بود. پس از پرشدن یخدان به جهت جلوگیری از نفوذ گرما جلوی درها را با گل و خشت دیوار می‌گرفتند (اصطلاح درش را گل گرفتن از اینجا مصطلح شده‌است). ضخامت زیاد دیوارها و جنس دیوارها که از کاه گل بود، نقش اصلی را در عایق کردن یخدان داشت. سعی بر این بوده که یخ‌ها حجیم و فشرده باشند تا ماندگاری بیشتری داشته باشند. در مناطق گرم برای به حداقل رساندن نفوذ گرما به درون یخدان برداشت یخ در صبح یا پس از غروب خورشید صورت می‌گرفت. به نقل از کتاب «یخ‌سازی سنتی در ایران» یخ در مکان یخدان یا توسط فروشندگان دوره‌گرد به فروش می‌رسید. قیمت یخ بستگی به کیفیت آن داشته‌است. بهترین و گران‌ترین آن «یخ بلوری» نامیده می‌شد و برای خنک کردن نوشیدنی‌ها مورد استفاده قرارمی گرفت. نوع دیگر آن که کیفیتی متوسط دارا بود برای سرد نگه داشتن مواد غذایی استفاده می‌شد. مشتری نوع سوم که از نظر کیفیت از دو نوع دیگر پایین‌تر و ارزان‌تر بود، بستنی بندها (بند در گویش گنابادی به معانی بستن، سفت کردن، سد، ساختن و درست کردن آمده‌است) بودند. چون بستنی بندها برای درست کردن بستنی مایهٔ آن را در ظروف فلزی می‌ریختند و سپس آن را در یخ می‌گذاشتند و بدین ترتیب یخ با بستنی تماس مستقیم نداشت و باعث آلودگی شیر نمی‌شد. در یخدان کوثر چیزی که منحصر به فرد و از همه جالب تر است بادگیرهایی بسیار ساده است که در دیوار سایه انداز یخدان کوثر تعبیه شده‌اند. دریچه ورودی بادگیر به طرف جنوب و خروجی آن به طرف شمال یعنی رو به حوض‌های یخ بند قرار دارد. این دریچه‌ها برای هدایت باد سرد به طرف حوض‌ها و سرعت بخشیدن به عمل انجماد ساخته شده‌اند. خروجی باد که به طرف حوض‌های یخ بند قرار دارد در سطح زمین اما ورودی آن در سطح بالاتری قرار دارد و کانال بادگیر کوثر از درون شبیه بادگیرهای چپقی سیرجان می‌باشد. یکی از دلایل ساخت یخدان کوثر در این محل نزدیکی به راه عبور کاروانیان بوده که باعث می‌گردید فروش این کالا همچون در گرانبهایی برای یخدان دار سود آور باشد. ورود یخچال‌های صنعتی به ایران از ابتدای دهه ۱۳۲۰ به تدریج به حیات یخدان‌های سنتی پایان داد.
منابع:
1- دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران
