این بنا، در قریة گیسور در 72 کیلومترى شمال شرقى گناباد واقع است. بنابر اظهار بعضى از ریش سفیدان محل، جغتین (جغتاى)، پسر چنگیزخان مغول، در جنگى در گیسور مرده و در این مقبره دفن شده است که البته قول ضعیفى است. به نظر مىرسد این بنا در زمرة مقابر مربوط به دورة مغول و احتمالاً متعلّق به یکى از شاهزادگان یا صاحب منصبان آن سلسله باشد.
نقشة این بنا در داخل، مربّع و در خارج، هشت ضلعى و مشتمل بر قسمتهاى مختلف بدین قرار است: یک تالار مربّع به ابعاد هر ضلع، 78/6 متر؛ دیوار چهار جانب تالار به ضخامت یک متر که دیوارهاى خارجى بنا به آن پیوسته است؛ چهار درگاه در چهار ضلع، هر یک به عرض 20/1 متر؛ چهار ایوان در چهار ضلع خارجى؛ چهار طاق‌نما هر یک به عمق 50 سانتىمتر؛ و چهار جفت شش ضلعى غیر منتظم در طرفین ایوانها که طول هر ضلع بیرون آن 92 سانتىمتر است.
این بنا، در زمرة مقابر برجى هشت ضلعى است که چگونگى جبهة خارجى آن از پایین به بالا، بدین قرار است:
- سکوى زیر بنا که فعلاً نیم متر از سطح اراضى اطراف خود بلندتر است؛ ولى رنگ متفاوت آجرهاى طرفین ایوانها و همچنین برآمدگى کف درگاهها، این احتمال را پیش مىآورد که سکوى مزبور، سابقاً حداقل یک متر ارتفاع داشته و به تدریج، کف ایوانها گود شده است.
- چهار ایوان در چهار ضلع اصلى به پهناى سه، عمق دو و بلندى (تا تیزى قوس) بیش از پنج متر.
- چهار درگاه با پوشش معروف به کلیل به پهناى 20/1 متر، عمق یک متر و بلندى دو متر. در بالاى هر یک از این درگاهها، یک دریچه به عرض و عمق یک متر و بلندى یک متر و نیم با قوس جناغى تعبیه گردیده و در بین قوس درگاه و کف دریچه، فاصلهاى آجرى وجود داشته که بر طبق اظهار بعضى از ریش سفیدان محل، داخل آن خالى بوده است.
- چهار طاق‌نما به عمق 50 سانتىمتر و دهنه و ارتفاع مساوى با ایوانها و طاق‌نماها.
- چهار جفت جرز که پایة آنها شش ضلعى غیر منتظم است و سطح خارجى آنها را دو بدنه و زه بین آن دو تشکیل مىدهد.
- سقف ایوانها و طاق‌نماها، با طاقهاى گهوارهاى جناغى پوشیده شده؛ ولى این طرز پوشش با روش معمولى این گونه سقفها متفاوت است؛ به این صورت که در این مقبره، به چیدن افقى آجرها در دیوارهاى طرفین ایوانها و طاق‌نماها ادامه داده و از ارتفاع حدود 5/3 متر، آنها را به داخل متمایل و در کلید قوس به هم متّصل کردهاند. به عبارت دیگر، نصف راست سقف، از ادامه و انحناى دیوار سمت راست و نصفِ چپ آن از ادامه و انحناى دیوار سمت چپ ایوان یا طاق‌نما حاصل شده است. قوس سر پهن چهار درگاه و قوس جناغى چهار دریچة بالاى آنها نیز به همین ترتیب ایجاد شده است.
- قسمت پایین گنبد، معروف به گردنى یا ساقة گنبد، به صورت منشور با قاعدة هشت ضلعی منتظم و مرکب از هشت جرز مکعبى و طاقنماهاى بین آنها به نظر مىرسد. چهار ضلع این منشور، در روى چهار دیوار تالار مربّع قرار گرفته و بنابراین، قطر آن چهار متر از قطر خارجى برج اصلى کمتر بوده و بر بام بنا و در اطراف منشور کوچک، یک مهتابى حلقوى به پهناى دو متر وجود داشته است. گنبد و همچنین آجرهاى بالاى دیوارها و جرزهاى منشور بزرگ و کوچک، فرو ریخته و صورت اصلى آن به خوبى معلوم نیست و دو پوشى یا یک پوشى بودن گنبد را نیز نمىتوان به خوبى تشخیص داد.
- چهار قوس که در بالاى گوشوارهها زده شده و در واقع به جاى گوشوارهها، تحمل قسمتى از بار گنبد را به عهده داشتهاند.
در داخل مقبرة جغتین، قسمتهاى زیر به چشم مىخورد:
چهار دیوار آجرى به ارتفاع 30/4 متر (64 رج آجر) که در هر یک از آنها یک درگاه و دریچهاى در بالاى آن است. دوّم، چهار طاق‌نما با قوس جناغى در بالاى چهار دیوار. سوّم، چهار گوشواره نیم مخروطى ـ به اصطلاح محلّى، شاخ بزى ـ در بالاى چهار گوشه و در زیر چهار قوس فوق الذکر. این چهار طاق‌نما و چهار گوشوارة لچکى بین آنها که با گچ ترتیب یافته است، در روى پیش آمدگى یک رج استوار گشته و به این ترتیب، منطقة تغییر حالت، از دیوارها مشخّص شده است. از داخل سقف، چیزى که بتواند چگونگى وضع اصلى آن را روشن کند، باقى نمانده است؛ ولى به طورى که از بعضى رجهاى آجر بالاى طاق‌نماها بر مىآید، احتمالاً گنبد داخلى با حلقههاى آجر افقى که هر حلقة بالا نسبت به حلقه پایین خود قدرى در فضاى داخل پیش آمده، پوشیده شده بوده است.
مصالح این مقبره، ساده و عبارت است از آجر که در داخل و خارج آن به کار رفته است و گچ که در همه جاى بنا، اکثراً مخلوط با خاک، به صورت ملاط و گاهى بندکشى به کار رفته است. تزیین آجرى جالب توجّهى در طاق‌نماها و ایوانها و نبشىهاى منشور ساقه و جرزها و طاقنماهاى منشور پایة گنبد به چشم مىخورد. به طورى که ظاهر بنا حکایت مىکند، داخل گوشوارهها و احتمالاً داخل گنبد، گچ اندود بوده و اضافه بر آن، در گوشوارههاى لچکى، منطقة تغییر حالت، لوزى هایى با گچ ترتیب داده شده است.
مقبرة جغتین گیسور، مانند سایر بناهاى نظیر خود در دورة مغول، از روشهاى قبل الهام یافته و به بناهاى بعد الهام بخشیده است.
این بنا، به شمارة 1805 و در تاریخ 25/9/1375 به ثبت آثار ملّی و تاریخى رسیده است.
منابع:
1- محمد مهدی فقیه بحرالعلوم (وب سایت مزارات ایران و جهان اسلام)
