قنات قصبه (کاریز گناباد) یا کاریز کیخسرو عمیق ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان است. انگونه که از منابع کهن و همچنین سفرنامه ناصر خسرو و منابع شفاهی بر می آید آنرا کاریز کیخسرو می گفته اند.
ثبت در یونسکو
پرونده کاریز گناباد برای ثبت در میراث معنوی و ملموس بشریت به یونسکو ارسال شد و پس از رسیدگی به عنوان قنات ایرانی در یونسکو به ثبت رسید. کاریز قصبه گناباد در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. مربوط به ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش و تنها اثر پیشنهاد شدهٔ خراسان بزرگ به سازمان جهانی یونسکو برای ثبت است که در شهر گناباد در جنوب خراسان رضوی واقع شده است.
کاریز قصبهٔ گناباد که یکی از شاهکارهای آبی جهان است، و از دو رشتهٔ اصلی و شش شاخهٔ فرعی تشکیل شده‌است و مادرچاه آن در دامنهٔ شمالی سیاه کوه و خروجی کنونی قنات در جنوب محلهٔ معروف به قصبهٔ شهر (کوی شرقی) قرار دارد. طول این قنات بیش از ۳۳ کیلومتر است و عمق مادرچاه اصلی در انتهای رشتهٔ «دولاب نو» با توجه به شیب زمین حدود ۳۰۰ متر (۵+-) و میزان آب دهی آن بیش از ۱۳۰ لیتر در ثانیه‌است.
ثبت کاریز گناباد در میراث جهانی
برابر گزارش خبرگزاری ها قنات ایرانی در اجلاس استانبول ترکیه در تاریخ 24تیرماه 1395 در فهرست آثار ثبت شده در یونسکو قرار گرفت کاریز گناباد نیز از جمله قناتهای ثبت شده بود.
ویژگی‌های مذکور در تاریخ
ناصرخسرو عمق چاه قنات را ۷۰۰ گز و طول آن را چهار فرسنگ ذکر کرده‌است.و نوشته است” آبی عظیم در این کاریز روان است و آن کاریز چهار فرسنگ می رود و آن گفتندکیخسرو فرموده است کردن.”بنا به نوشته لباف خانیکی کارشناس باستان شناسی در کتاب قنات گناباد، رشتهٔ اصلی کاریز از قصبه شهر ۱۳۱ هزار و ۳۵ متر طول دارد و در امتداد درهٔ پرآب خانیک حفر شده‌است.قطعه سفال‌های پراکنده در اطراف دهانهٔ چاه‌های این کانال حاکی از این است که رشتهٔ قصبه واقع در مسیر اولیهٔ اصلی قنات بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و به دنبال آن رشته‌های دیگر قنات در مواقع خشکسالی حفر شده‌است. اما ریزش پی در پی قنات، پیشینیان را به یافتن راه چاره‌ای ترغیب کرد که طی آن در فاصلهٔ ۶۸۳ متری، قنات را به دو شاخه تقسیم کنند تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از کانال‌ها، آب از دیگری خارج شده و در داخل انباشته نشود.
ابزارهای اصلی قنات
ساعت آبی.ساعت آبی ایرانی ابزاری ساده و در عین حال بسیار دقیق، کارآمد و همیشگی بوده و در زندگی کشاورزی جامعه ایران بویژه در مناطق کویری که آب مایه حیات و عنصر اصلی زندگی اجتماعی بوده ضروری و نقش کارآمدی داشته است. با مطالعه استفاده از ساعت آبی در کشورهای مختلف می‌توان گفت در هیچ جای جهان ساعت آبیبه اندازه ایران کارآمد و تاثیر گذار و مستمر نبوده است این ساعت حتی در زمانیکه ۵۰ سال قبل ساعتهای نوین به بازار آمده بود با آنها رقابت می‌کرد و کشاورزان حاضر به کنار گذاشتن آن و استفاده از ساعتهای نوین نبودند لذا ضرورت دارد ساعت آبی ایران در میراث معنوی ثبت گردد.
چرخ . چرخ دستگاه مدوری است که به وسیله آن با کمک ریسمان و دلو خاک را از داخل چاه و یا کانال به بیرون می آورده اند.
بازدید و گردشگری
کاریز قصبه گناباد موزه آن به لحاظ موقعیت و قدمت آن یکی از بهترین مکان‌های گردشگری این شهر محسوب می‌شود و هر ساله گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند. مظهر این قنات در خیابان ناصر خسرو شهر گناباد قرار دارد.
منابع:
1- گوبلو، هانری “قنات فنی برای دستیابی به آب “۱۳۷۱ ،ترجمه سروقد- پاپل یزدی، استانقدس.
2- قنات گناباد، رجبعلی لباف خانیکی – پاپل یزدی، انتشارات مرندیز.
3- مجموعه مقالات کنفرانس ملی قنات ۱۳۸۲، گناباد، مقاله قنات میراث فرهنگی و علمی ایرانیان، «دکتر محمد عجم ۱۳۸۳
4- ویکی پدیای فارسی
