گناباد را در منابع عربی و اسلامی جَنابد و کَنابد و ینابد نیز ثبت کرده‌اند.
در موردریشه و وجه تسمیه این شهر اقوال مختلفی مانند گیوآباد، گناه آباد،گون آباد، گَوَن آباد، کن آباد مطرح است که برخی از آن‌ها عبارتند از:
گُن به معنای دیو باشد و گناباد را از آن جهت گناباد گفته‌اند که حفر قنات قصبه کار انسان‌های عادی نبوده‌است.
گنابد جمع گنبدها بوده زیرا که در شهر گنابادِ قدیم، تمام منازل به صورت گنبدی ساخته می‌شده‌است.
گناباد در اصل گُون آباد بوده و گون در ترکی به معنای خورشید می‌باشد و از آن جا که طبق علم نجوم قدیم، ربع مسکون به هفت اقلیم تقسیم گشته و اقلیم چهارم منسوب به خورشید بوده‌است و گناباد در همین اقلیم است از این رو به گون آباد که معنای آن خورشید آباد می‌شود مشهور شده‌است. در اصل گَوَن آباد بوده، گُون یا گَوَن گیاهی است که در منطقه گناباد زیاد می‌روید از این رو آن را گون آباد نامیده‌اند که بر اثر کثرت استعمال به گناباد تغییر یافته‌است.
گناباد در اصل کن آباد بوده به دلیل کناتها و کندن قنات (لباف خانیکی)
گناباد در اصل گیو آباد بوده زیرا گیو و گودرز مدتی حاکم منطقه بوده‌اند و در جنگ دوازده رخ و جنگ پشن نیز ساکن در منطقه بوده‌اند. (استرآبادی در بحیره و حمدالله مستوفی) کل منطقه ای که در دوره اسلامی قهستان نامیده شده و بعد به قاینات مشهور گردیده را در عهد قدیم گنابد می‌گفته‌اند چنانچه سیاه کوه و رشته کوه قهستان را هم در دوره ای کوه گنابد گفته اند.
گناباد در اصل گناه آباد بوده به دلیل اینکه در جنگ دوازده رخ بر خلاف میل کیخسرو، پیران ویسه کشته شد و کیخسرو امپراتور ایران بسیار ناراحت شد و آنرا گناهی بزرگ شمرد و پیران را دشمنی خردمند و دانا نامید که نباید کشته میشدبه کفاره این گناه دستور کندن چند کاریز در گناباد داد.(یاحقی - تابنده)

این شهر دارای چهار کاریز است: قنات قَصَّبه شهر، عمیق‌ترین قنات‌های ناحیه خراسان در این منطقه قرار دارد.قسمت مرکزی گناباد را در دوره ای قصبه شهر می‌نامیدند. (مجله سیمرغ و دریای پارس، «جنگ دوازده رخ درسها و عبرتها»، محمد عجم) .

- «وجوه تسمیه گناباد». پایگاه اطلاع‌رسانی بهلول گنابادی.
- «قنات میراث علمی، اقتصادی و فرهنگی ایرانیان». مجله دریای پارس. بازبینی‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۶.

جغرافياي طبيعي شهرستان و شهر گناباد نشان می‌دهد كه اين شهرستان در دوران پيش از اسلام معبر داخلي فلات ايران و قسمت‌های شرقي آن محل برخورد و ميدان جنگ لشكريان ايران و توران بوده است. همچنين مشخص است كه در كنار اين معبر اصلي و جنگي كه به وسيله تنگلهاي كلات و زيبد به دشت پشن و گيسور و بلاخره به قسمت‌های شرق ايران می‌پیوسته، آثار تاريخي از جمله قلعه فرود وجود دارد.
قله اي كه قلعه فرود بر فراز آن قرار دارد رفيع و عظيم به وسيله دو تك (تنگه) از قله‌های اطراف خود جدا شده است يكي از دره‌ها به "تك زو" كه ابي به همين نام در آن جاري است معروف می‌باشد. اين آب آبشارهايي به ارتفاع 3 تا 10 متر تشكيل می‌دهد و قريه كوچكي به نام "زو" را مشروب می‌کند. ديوارهاي سنگي اطراف آن بسيار مرتفع به نظر می‌رسد و در بعضي جاها به صورت ايوان مسقف در آمده است، اين منطقه ييلاقي در 30 كيلومتري جنوب غرب گناباد است.

موقعيت جغرافيايي شهرستان گناباد با مساحتي حدود 5902 كيلومتر مربع از نظر موقعيت در طول جغرافيايي 58 درجه و 41 دقيقه و عرض جغرافيايي34 درجه و 21 دقيقه قرار دارد و شهرستانهاي همجوار اين شهرستان در شمال فيض آباد و بجستان ، مغرب فردوس و بجستان ، مشرق آن خواف و جنوب قائن است . ارتفاع متوسط اين ناحيه از سطح درياي آزاد 1105 متر است . مركز آن گناباد بوده و در260 كيلومتري مشهد قرارگرفته است و بر اساس آخرين تقسيمات كشوري داراي 2 بخش به نام هاي مركزي ، كاخك ، 3 شهر ، 4 دهستان و حدود 125 آبادي داراي سكنه است.

یخدان کوثر مربوط به دوره قاجار است و در بیدخت، محله کوثر واقع شده و این اثر در تاریخ ۵ آذر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۵۰۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
یخ از دیرباز برای خنک کردن و خنک نگه داشتن نوشیدنی‌ها، میوه‌ها، تهیه بستنی و نگهداری غذاهای فاسد شدنی مورد استفاده قرار می‌گرفت. مشخص نیست نخستین یخدان‌ها در ایران چه زمانی ساخته شده‌اند. به گفته کتاب «یخ‌سازی طبیعی و سنتی در ایران» سوزنی شاعر قرن ششم هجری از نخستین کسانی است که در اشعارش به یخدان اشاره می‌کند: نه به مرد یک اندرم یخدان نه سخن چون فقاع یخدانی کس از محلت مرد یک از رز و یخدان نه میوه آرد و نه یخ نماند پندارم در هر حال اکثر یخدان‌هایی که تاکنون باقی مانده‌اند بین دوره‌های صفوی و قاجار بنا شده‌اند. قدمت یخدان کوثر به قرن سیزدهم هجری می‌رسد. در مناطق کویری چون گناباد که گرمای هوا در تابستان بسیار آزار دهنده می‌گردد داشتن یخ در فصل تابستان ثروت بزرگی به‌شمار می‌رفته و از کالاهای تجملی محسوب می‌گشته‌است. یخدان‌ها بناهای مهندسی ساز مردمان کویر در غلبه بر طبیعت در بهره‌وری از دانش برای زندگی بهتر و سازگاری با محیط می‌باشند. یخدان کوثر در چهار کیلومتری شمال شرقی بیدخت در مجاورت روستای تاریخی متروکه کوثر قرار دارد. این یخچال از نوع یخدان‌های گنبد دار با دیوار سایه انداز می‌باشد. در این نوع یخدان مخزن به شکل مخروطی ناقص ساخته می‌شد و به وسیله یک گنبد مخروطی شکل در برابر نور خورشید و گرما محافظت می‌شد. دسترسی به مخزن از طریق یک پلکان صورت می‌گرفت. در میان مخزن یا جایی بیرون از آن، چاه کوچکی می‌ساختند که آب حاصل از ذوب یخ در آن جمع می‌شد. گنبد از خارج پلکانی است و پله‌هایی برای بالا رفتن از گنبد وجود دارد که تعمیر آن را امکان‌پذیر می‌سازد. در نوک گنبد روزنه‌ای تعبیه شده که گرمای درون یخدان را تخلیه می‌کرد. برای تهویه مناسب گنبد را بلند می‌ساختند و برای استحکام بیشتر ضخامت آن را از پایین به بالا کاهش می‌دادند. گنبد موجب می‌گردد که در طول روز قسمتی از آن در سایه و قسمت دیگر در معرض آفتاب قرار گیرد. هر چه ارتفاع گنبد بیشتر باشد تهویه هوا در آن بهتر صورت می‌گیرد. پیچیده‌ترین و کامل‌ترین یخدان‌ها از نظر معماری یخدان‌های شهرهای کویری است که از این بخش‌ها تشکیل شده‌اند: گنبد، مخزن یخ (چال، گور)، پلکان منتهی به مخزن، سطح شیب دار برای سردادن قطعات یخ به مخزن (لیزونک)، چاه تخلیه، در انبار کردن و در تخلیه یخ، دیوارهای سایه انداز، حوض‌های یخ بند، اتاقک ویژه نگهبان فروشنده یخ، انبار کاه یخدان دارای سه دیوار سایه انداز است. دیوار اصلی که درازای آن از دیگر دیوارها بیشتر است دیواری است که در سمت جنوب حوض‌های یخ بند قرار دارد، یک دیوار در سمت شرق و دیوار دیگر در سمت غرب قرار دارد. دو دیوار شرقی و غربی عمود بر دیوارجنوبی می‌باشند. نقش این دیوارها سایه انداختن بر روی حوض‌های یخ بند است که در بین آن‌ها واقع شده‌اند و جنس دیوارها از خشت و چینه می‌باشد. حوض‌ها در شمال و گنبد در جنوب دیوار اصلی قرار می‌گیرد. ارتفاع دیوارها را با توجه به زاویه تابش خورشید در ظهر زمستان می‌ساختند. یخدان‌های گنبددار با دیوارهای سایه انداز بیشتر در شهرهای کویری نظیر گناباد، کرمان، سیرجان، کاشان، میبد، ابرکوه و بافران ساخته شده‌اند. ماکسیم سیرو در کتاب کاروانسراهای ایران، یکی از ویژگی‌های این دیوارها را حبس کردن باد ذکر کرده که عمل یخ زدن را سرعت می‌بخشد. در روزهایی که دمای هوا به زیر صفر درجه می‌رسید به حوض‌های یخ بند که چال و گود نامیده می‌شد آب می‌انداختند تا منجمد و تکه‌های بزرگ یخ تشکیل شود. همچنین شب‌ها محوطه اطراف یخدان را آب پاشی می‌کردند تا دما با وزیدن باد سرد زمستان بیشتر کاهش یابد و فرایند انجماد سرعت گیرد. در ماه‌های دی و بهمن بالاخص چهل روز اول زمستان بهترین زمان برای ساخت یخ بود. گاهی نیز برف موجود در اطراف یخدان را جمع و فشرده می‌کردند و مقداری آب روی آن می‌ریختند تا تکه‌های بزرگ یخ تشکیل شود و گاهی هم برای جمع‌آوری برف به کوه‌های اطراف می‌رفتند. ماکسیم سیرو در کتاب کاروانسراهای ایران می‌گوید: مشاهده آوردن هر روزه یخ، از کوه‌هایی به فاصله ۳۰ کیلومتر تا منطقه مسکونی، چیز دشواری نیست؛ و در سالهایی که برف نمی‌بارید آب بارانی را که در سدهای خاکی (بند) در نزدیکی یخدان جمع می‌شد، پس از آن که گل و لای آن ته‌نشین شد به مخزن هدایت می‌کردند. بین لایه‌های یخ کاه قرار می‌دادند تا یخ‌ها به هم نچسبند و به راحتی جدا شود و در عین حال کاه به عنوان عایق عمل می‌کرد. گاهی در هنگام انبار کردن یخ‌ها دانه‌های انار لا به لای آن‌ها می‌ریختند تا هنگام برداشت، تکه‌های بلورین یخ قرمز رنگ شود. این یخ زیبا، گران و زینت بخش سفره ثروتمندان بود. پس از پرشدن یخدان به جهت جلوگیری از نفوذ گرما جلوی درها را با گل و خشت دیوار می‌گرفتند (اصطلاح درش را گل گرفتن از اینجا مصطلح شده‌است). ضخامت زیاد دیوارها و جنس دیوارها که از کاه گل بود، نقش اصلی را در عایق کردن یخدان داشت. سعی بر این بوده که یخ‌ها حجیم و فشرده باشند تا ماندگاری بیشتری داشته باشند. در مناطق گرم برای به حداقل رساندن نفوذ گرما به درون یخدان برداشت یخ در صبح یا پس از غروب خورشید صورت می‌گرفت. به نقل از کتاب «یخ‌سازی سنتی در ایران» یخ در مکان یخدان یا توسط فروشندگان دوره‌گرد به فروش می‌رسید. قیمت یخ بستگی به کیفیت آن داشته‌است. بهترین و گران‌ترین آن «یخ بلوری» نامیده می‌شد و برای خنک کردن نوشیدنی‌ها مورد استفاده قرارمی گرفت. نوع دیگر آن که کیفیتی متوسط دارا بود برای سرد نگه داشتن مواد غذایی استفاده می‌شد. مشتری نوع سوم که از نظر کیفیت از دو نوع دیگر پایین‌تر و ارزان‌تر بود، بستنی بندها (بند در گویش گنابادی به معانی بستن، سفت کردن، سد، ساختن و درست کردن آمده‌است) بودند. چون بستنی بندها برای درست کردن بستنی مایهٔ آن را در ظروف فلزی می‌ریختند و سپس آن را در یخ می‌گذاشتند و بدین ترتیب یخ با بستنی تماس مستقیم نداشت و باعث آلودگی شیر نمی‌شد. در یخدان کوثر چیزی که منحصر به فرد و از همه جالب تر است بادگیرهایی بسیار ساده است که در دیوار سایه انداز یخدان کوثر تعبیه شده‌اند. دریچه ورودی بادگیر به طرف جنوب و خروجی آن به طرف شمال یعنی رو به حوض‌های یخ بند قرار دارد. این دریچه‌ها برای هدایت باد سرد به طرف حوض‌ها و سرعت بخشیدن به عمل انجماد ساخته شده‌اند. خروجی باد که به طرف حوض‌های یخ بند قرار دارد در سطح زمین اما ورودی آن در سطح بالاتری قرار دارد و کانال بادگیر کوثر از درون شبیه بادگیرهای چپقی سیرجان می‌باشد. یکی از دلایل ساخت یخدان کوثر در این محل نزدیکی به راه عبور کاروانیان بوده که باعث می‌گردید فروش این کالا همچون در گرانبهایی برای یخدان دار سود آور باشد. ورود یخچال‌های صنعتی به ایران از ابتدای دهه ۱۳۲۰ به تدریج به حیات یخدان‌های سنتی پایان داد.

- دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران

شواهد برجاي مانده از جمله اتلال و محوطه‌های باستاني نشان از استقرار و زندگي انسان از دوران پيش از تاريخ در اين ناحيه دارد. بنابراين گناباد از جمله شهرهاي كهن ايران زمين است كه به دليل قرار گرفتن در منطقه سوق الجيشي مورد توجه حكمرانان در دوره هخامنشي نيز بوده است.
قنات قصبه گناباد كه برخي احداث آن را به بهمن پسر اسفنديار نسبت می‌دهند، نشان از آباداني و رونق اين ناحيه در ادوار ديرين دارد. از سوي ديگر در روايات شاهنامه نيز گناباد عرصه جنگ و حماسه دوره اساطيري بوده است و از برخي مناطق آن نيز در اين اثر حماسي نامبرده شده است.
اين شهر در صدر اسلام با نام "جنابد" به تمدن عصر اسلامي راه يافته و به استناد نوشته‌های تاريخ نگاران و جغرافي نويسان از اعتبار و اهميت خاصي برخوردار بوده است.
بارها در شاهنامه ی فردوسی، از گناباد یا جنابد یاد شده و این مکان را محل جنگ‌های توران و ایران دانسته‌اند. به گفتهٔ شاهنامه، «پیران ویسه» وزیر کاردان افراسیاب در گناباد به خاک سپرده شده و مدفن او هم اکنون در گناباد است.
از دیگر مواردی که می‌توان اشاره نمود، گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک گناباد و روستای کلات و کوهپایه‌های سلسله جبال قهستان تا قائن که دارای درختان پسته کوهی فراوان بوده است و در سفرنامهٔ خود به آن اشاره نموده‌است.
در کتاب تاریخ حافظ ابرو، خراسان در سده‌های ۸ و ۹ هجری قمری به دوازده ولایت تقسیم گردیده است که گناباد، مرکز ولایت قهستان بوده است.
در شهر گناباد آب انبارهای عظیمی وجود داشته است که حداقل سه مورد آن‌ها در توسعهٔ شهری تخریب شده‌است. آب‌انبار مرکز گناباد (آب‌انبار حسینیه گناباد) در خیابان سعدی (شریعت سابق) تا سال ۱۳۶۳ فعال و مورد بهره‌برداری مردم بود. در زمستان آب برف و یخ را روانهٔ این آب انبار می‌کردند و در تابستان آب سرد و خنک می‌نوشیدند و به این آب انبار یخچال خانه هم می‌گفتند. گویا در تابستان‌های قدیم به مردم، یخ هم می‌فروخته‌اند.

- ویکی پدیای فارسی

روستای قوژد و مسجد جامع آن به فاصله 10 کیلومتری از شهر گناباد واقع است. بنای مسجد شامل ایوانی بزرگ است که در سمت قبله آن قرار دارد و پوشش آن نیز با شیوه ای هنرمندانه به صورت جناغی اجرا شده است.
محراب بر دیوان انتهایی ایوان به صورت فرورفتگی در دیوار با تزئینات ظریفی از مقرنس و کاربندی گچی تعبیه شده است. از فضاهای دیگر این بنا شبستان آن با پایه های خشتی و گلی است که طاق های جناغی و کوتاه ایجاد پوششی بر روی بنا را ممکن نموده است. تزئینات مسجد جامع قوژد منحصر به آجرهای خفته راسته و اشکال لوزی عمودی متصل به هم است. به لحاظ ساختار معماری این بنا متعلق به قرن سیزدهم هجری است.

گناباد جزء شهرهای قدیمی می‌باشد و به همین دلیل قسمت زیادی از نواحی مرکزی شهر را بافت قدیمی تشکیل می‌دهد که البته به مرور زمان، با نوسازی‌هایی همراه بوده است اما هم چنان ساختار کلی خود را حفظ کرده است.

رشد شهر در دهه‌های اخیر بیش تر به سمت غرب بوده و بیش ترِ فازهای مسکونی فرهنگیان و هم چنین مسکن مهر در نواحی غربی قرار گرفته است.

ﻳﻜﻲ از ﻣﺰارع ﺗﺎﺑﻌﻪ زﻳﺒﺪ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و زیبایی‌ام‪‬ﺤﻞ داراي اهمیت‬ ‫اﺳﺖ ﻗﺮﻳﺔ ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ ﺑﻪﻧﺎم درب صفّه‬ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﮔﻨﺎﺑﺎد آن را درﺻﻮﻓﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ، ‫اﻳﻦ ﻗﺮﻳﻪ در ﺣﺪود ﻳﻚ ﻓﺮﺳﺦ ﺗﺎ زﻳﺒﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد و در اﻧﺘﻬﺎي دره ﻛﻮه زﻳﺒﺪ واﻗﻊ‬ ‫ﺷﺪه و ﺳﻪ ﻃﺮف آن را ﻛﻮه ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ اﺷﺠﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي و ﻫﻮاي‬ ‫ﺳﺮد و ﻣﻨﻈﺮه زﻳﺒﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻓﺘﺎب در آن ﻛﻤﺘﺮ دﻳﺪه می‌شود، و در اﻧﺘﻬﺎي آن از‬ ‫ﺑﺎﻻي دره آب ﺟﺮﻳﺎن دارد و داراي آﺑﺸﺎر زﻳﺒﺎﻳﻲ اﺳﺖ و در آﻧﺠﺎ در ﺣﺪود ده ﻣﺘﺮ‬ ‬‫ارﺗﻔﺎع در دﻳﻮار ﻛﻮه ﻓﺮورﻓﺘﮕﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ اﻳﻮان و صفّه‬ می‌باشد و ﺟﻠﻮي آن‬ ‫ﻫﻢ ﺟﺎي ﻧﺸﺴﺘﻦ دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ و ﻗﺪرت اﻟﻬﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ.
در صوفه یک ایوان مرتفع و یک پناهگاه طبیعی در درون یک دیواره کوهستانی است که در فاصله کمی از قله شاه نشین قرار دارد و در بالای این ایوان یک قلعه سنگی وجود داشته و گفته شده که آنجا قبر پیران ویسه بوده است. از بالای قله شاه نشین درب صوفه و تنها گذرگاه کوهستانی منطقه قابل دیدن است. درب صوفه یک پناهگاه طبیعی است اما بخشهایی از آن توسط انسان کنده شده است.
این ایوان در ابتدای یک گذرگاه کوهستانی قرار دارد و طول این گذرگاه دره‌ای شکل بطول دو کیلومتر و عرض ۷ متر و ارتفاع و بلندی حدود ۱۰۰ متر است. این گذرگاه در قدیم یکی از راههای سفر از ناحیه فردوس وطبس به دشت گناباد بوده است. چشمه‌های متعدد آب، وجود گیاهان و درختانی همچون انجیر کوهی- بنه- پسته کوهی- گله‌های آهو- گوزن- قوچ کوهی-گورخر -شیر و یوزپلنگ... و آب و هوای مناسب بعد از طی مسافتی طولانی در مسیر گرمسیری و بد آب و هوای مسیر اصفهان – کویر مرکزی –کرمان - سیستان - طبس تا گناباد، استقرار در تنگل کوهستانی زیبد را توجیه پذیر می‌کند. بر اساس مشاهدات در اطراف قله شاه نشین و تنگل اطراف آن می‌توان تخمین زد که یزدگرد و همراهانش حدود ۴۰۰ نفر سرباز و جنگجو و محافظ - یکصد راس اسب – تعدادی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ راس خر و قاطر به همراه داشته‌اند. اسواران یا اسب سواران مردان جنگی چابک سوار و شکار چیان بوده‌اند. و حمل و نقل بار و آذوقه و حمل و نقل بچه‌ها و بزرگسالان بر عهده قاطرها و خران بوده است. تنگل زیبد و کلاته شهاب گبر ظرفیت تامین آب و خوراک چنین جمعیتی را داشته است. آنها در اطراف چشمه آب و محلی که تشله رستم نام دارد و حاشیه رودخانه در پای قله شاه نشین کاروان خود را مستقر و خیمه گاههای خود را برپا ساخته‌اند و سپس برای پیشگیری از حمله ناگهانی دشمن قله مرتفع و صعب العبور را محل پناهگاه یزدگردسوم نموده و آن را قله شاه نشین نامیده‌اند. از پای این قله که چشمه آب کوه قرار دارد تا اوج قله شاه نشین به طور تقریبی می‌توان گفت حدود هزار متر ارتفاع وجود دارد. محافظان و گاردها در سه مکان استقرار داشته‌اند. پای قله شاه نشین – داخل قلعه سنگی زیبد- داخل درب صوفه و بالای آن.

- ویکی پدیای فارسی
- تاریخ و جغرافیای گناباد نوشته حاج سلطان حسین تابنده گنابادی

دشت ریواس زیبَد یا دشت ریواچ یک دشت ریواس در حاشیه کویر گناباد وبجستان است که به دلیل نوع گونه منحصر به فرد از ریواس در ایران و جهان شهرت دارد.
این دشت در فاصله ۱۲ کیلومتری گناباد و در دو سوی جاده دهستان زیبد قرار دارد. دشت ریواس زیبد تنها گونه ریواس از نوع ساقه بلند و سرخ رنگ در ایران و جهان هست که عمری بسیار طولانی دارداین ریواس در طول دو ماه عمر خود به رنگهای مختلفی در می آید و سرانجام تمامی برگها و ساقه و گل به رنگ سرخ در می آید و خشک می‌شود. خواص دارویی ان از قدیم معروف بوده است. این دشت درقسمت جنوب شهرستان گناباد ودر حاشیه جاده روستاهای دهستان زیبد قرار دارد. دشت ریواس زیبد در یک منطقه ۵۰۰ هکتاری بطور فشرده‌ای ریواس قرمز دارد و در ۱۴ هزار هکتار دشت زیبد بصورت پراکنده این گونه ریواس رنگی پهن برگ و ساقه بلند وجود دارد که به همراه دشت ریواس شهر بابک دو زیستگاه منحصر به فرد این گونه ریواس در ایران و جهان را دارا است. دشت ریواس زیبد گناباد و دشت ریواس شهربابک مانند فرش قرمزی است که در دشت پهن شده است. این گیاه در زمان گلدهی که اوایل اردیبهشت ماه می‌باشد کاملاً به رنگ قرمز در می‌آید و آنچنان صحنهٔ زیبایی را ایجاد می‌کند که هر بیننده‌ای را مجذوب خود می‌کند. گل ریواس که به گل نشستن آن بسته به شرایط بارندگی دارد در آب و هوای خنک و مناطق کوهستانی رشد می‌کند و دارای منابع غذایی و دارویی بسیاریست و از نظر غذایی دارای ویتامین‌های a,b،c و مواد معدنی همچون کلسیم، پتاسیم و سدیم است، همچنین یک داروی گیاهی است که جهت تمدد اعصاب، رفع نارسایی کبدی و دردهای معده استفاده می‌شود و این گیاه یک انگل کش قوی است. از ساقه آن نیز برای تهیه خورشت، مربا و ترشی استفاده می‌شود اما اگر به گل بشیند برای صنعت رنگرزی و مواد شوینده و برای خوراک دام استفاده می‌شود.
ریواس زیبد از تنوع گل و رنگ برخوردار است و موقع خشک شدن تماماً سرخ رنگ می‌شود.

دشت خار انگبین
اگرچه دشت زیبد بنام دشت ریواسی معروف است اما در حاشیه آن در بخش جنوبی دشت وسیع خار انگبین یا ترنجبین وجود دارد

دشت اسپند
در بخشهایی از دشت ریواس محوطه‌های گسترده‌ای از رویش اسپند یا اسفند وجود دارد؛ که از آن برای ساخت اسفنجی و دود کردن در مراسم‌های مذهبی استفاده می‌شود.

- «دشت زیبد». مجله دریای پارس. بازبینی‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۶. 

..:: گالری عکس ::..

روستای ریاب در دشت گناباد (در اراضی دشتی - دامنه‌ای) واقع شده‌است. روستای هدف گردشگری ریاب در ۳ کیلومتری غرب گناباد واقع شده و فاصله اندکی با قنات قصبه گناباد دارد. ریاب از جاده بین روستایی آغاز و به دسترسی‌ها در پایین‌ترین رده‌ها ختم می‌شوند. معبر اصلی روستا، جهت جنوب‌شرقی به شمال‌غربی دارد و با دو مسیل با جهت جنوب‌غربی به شمال‌شرقی قطع می‌شود.
به‌طور کلی اقلیم بومی منطقه به علت واقع شدن در حاشیه کویر و دوری از دریا از نوع آب و هوای صحرایی و بیابانی گرم و خشک است. از مهم‌ترین ویژگی‌های اقلیم منطقه پدیده خشکی است. این روستا از نظر پهنه‌بندی اقلیمی، در اقلیم گرم و خشک قرار دارد.
عمده آب کشاورزی از قنات آن تأمین می‌شود. مزار ابومنصور ریابی در نزدیکی مظهر قنات قرار دارد. ساکنین بیشتر به کشاورزی سنتی مشغول هستند.بناهای مسکونی قدیمی همه گلی با تزیینات آجری می‌باشند. مسجد، در قلعه، انبار آب بالای ده، انبار آب قلعه، مزار ابومنصور، برجهای قلعه، مدرسه قدیم، حمام و.... از جمله دیدنیهای این روستا است.
ریاب دارای هزار سال تاریخ مکتوب بوده و جزو قدیمی‌ترین روستاهای گلی کشور به حساب می‌آید. این روستا در سال 1387 هجری شمسی در زمره آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است. روستای ریاب در طی سالیان متمادی که از عمرش می‌گذرد چندین بار تغییر مکان داده است، به گونه ایکه هم اکنون قبرستان قدیمی ده در درون بافت مسکونی واقع شده و مردم اقدام به ساخت خانه بر روی آن نموده‌اند. قبرستان جدید ده در کنار دهانه قنات و در مجاورت مزار خواجه ابومنصور ریابی قرار دارد.

وجه تسمیه
ریاب بر خلاف اعتقاد بعضی در مورد وجه تسمیه آن که معتقدند «ری آب» است، تسمیه صحیح آن «رمی آب» است، زیرا رشته قنات طولانی آن بیش از بیست کیلومتر امتداد دارد و از جنوب‌شرقی به طرف شمال غربی در امتداد است.
سلطان حسین تابنده در کتاب مفصل خود با عنوان تاریخ و جغرافیای گناباد می‌گوید:
ریاب دارای آب شیرین و گوارا است و در واقع بدین علت اصل آن روی آب بوده‌است.

چگونگی شکل‌گیری و هسته اولیه
مشخصات و ویژگی‌های زمین و عوارض طبیعی بستر روستا در شکل‌گیری سیمای کالبدی روستا نقش عمده‌ای ایفا می‌کند. در زمره این ویژگی‌ها شکل پستی‌ها، جنس زمین، موقعیت آن نسبت به عوارض طبیعی مثل رودخانه و … تأثیرات بارزتری دارند. ریاب روستایی مسطح و صفحه‌ای است که بدون برنامه از پیش تعیین شده در دشت شکل گرفته‌است. عمده‌ترین عامل قابل تشخیص در شکل‌دهی معابر روستا شکل‌گیری معابر همراه به حرکت آب و مسیر نهرها و رودخانه‌های جاری در روستا است. هسته اولیه روستا در حدود ۲۰۰ سال قبل به‌وجودآمده‌است و مرحله اول توسعه روستا از مرکز روستا در محل قلعه آغاز شد و به تمامی جهت‌ها به خصوص شمال و شمال‌شرق گسترش یافت (البته در ادامه اشاره خواهد شد روستا قدمتی بیش از این دارد و ظاهراً این مدت مربوط به روستای کنونی است). گرایش رشد روستا ابتدا به سمت شمال‌غرب نمایان است. در این مرحله وسعت روستا بسیار کم بود، الگوی معماری در بخش کهن روستا برای مدت‌های مدیدی ثابت ماند و به همین سبب امکان تفکیک زمانی وجود ندارد. فقط حضور قلعه را به‌عنوان هسته اولیه روستا می‌توان ذکر کرد. بناهای این بخش آب انبار مسجد و سردابه‌های مشرف به مسجد حمام ساختمان‌های سه‌گانه خوانین روستا (خاندان ناصریان ) از این جمله هستند.
مرحله بعدی توسعه تا زمان انقلاب اسلامی در جهت شرق هسته اولیه اتفاق افتاد. وجود باغات از عوامل اصلی این تغییر جهت بود. بعد از این مرحله روستا با کمبود اراضی مناسب توسعه روبه‌رو شد، زیرا بافت آن از طریق شمال و شرق توسط باغات محصور شده‌است.

قلعه
این روستا دو قلعه تودرتو دارد که هر قلعه دارای برج و بارویی جداگانه است. درون قلعه میانی مهمان‌خانه بزرگی بوده که سالخوردگان روستا آن را به یاد دارند. درداخل قلعه دوم خانه‌های متعددی وجود داشته که افراد خارج قلعه خواروبار و اشیاء قیمتی خود را در آنجا می‌گذاشتند. قلعه اصلی روستا به شکل مربع بوده و هر ضلع آن صد قدم طول دارد. دیواره‌های قلعه از جنس گل به همراه سنگ‌های ریز و درشت است که وجود سنگدانه‌ها قابل تشخیص است. در ۴ گوشه این مربع، ۴ عدد برج برای نگهبانی ساخته شده‌است. ۲ عدد برج هم در داخل قلعه ساخته شده بود که وظیفه حفاظت داخلی قلعه را بر عهده داشت. حداقل ارتفاع این برج‌ها ۱۰ متر بوده‌است.
دورتادور این قلعه خندقی به عرض تقریبی ۶ متر و عمق ۴ متر کنده شده بود که در مواقع خطر دشمن آن را پر از آب می‌کردند تا راه آنان را سد کنند که خود محافظی دیگر برای قلعه بود. هم اکنون خندق به علت آلودگی پر شده‌است. دو برج دیگر در روستای ریاب وجود دارد که در قسمت غربی روستا است. برج کوچک در حاشیه محور شرقی به غربی روستا و برج بزرگ ضلع غربی در مجاورت منزل علیپور قرار دارد. این برج با تناسبات زیبای حاکم بر عرض طول و ارتفاع و طاق زیبای مستقر در گذر برج کنگره‌های متناسب در لبه برج و بازشوهای ظریف اطراف آن جزء یکی از شاخص‌های عمده معماری است. این برج ۴ طبقه بوده و هر قسمت مخصوص یک عمل در نظر گرفته شده بود.طبقهآخر آن محل نگهبانی بوده‌است.

خانه ناصریان
در چوبی این خانه بزرگ، به یک هشتی باز می‌شود که محل انتظار مهمان‌ها بوده‌است. هشتی طوری قرار دارد که به هیچ وجه داخل خانه دیده نمی‌شود. پس از هشتی وارد یک راهرو می‌شویم که ما را به درون حیاط خانه رهنمود می‌کند. این خانه‌ها هیچ‌گونه پنجره‌ای به بیرون ندارد و تمام درها و پنجره‌ها به سمت حیاط خانه باز می‌شود. حیاط خانه محوطه‌ای به مساحت ۱۷۵ متر است که به جز قسمت باغچه از خشت‌های خام پوشیده است. در قدیم حوضچه‌ای زیرزمینی در وسط حیاط قرار داشته که برای ذخیره آب استفاده می‌شده است.

یکی از جاذبه‌های خاص این روستا پخت نان است. در روستاهای گناباد حرفه پخت نان مختص زنان است. ابتدا آرد را با آب و خمیر ترش به میزان مناسب مخلوط کرده و از آن خمیر می‌سازند. آنگاه خمیر را اصطلاحا «چونه» کرده و پس از پهن کردن به دیوارهای تنورهای هیزمی می‌چسبانند تا پخته شود. در روستای ریاب انواع مختلفی از نان‌ها طبخ می‌شود.

نمد مالی
نمد مالی یکی از حرفه‌های بومی صنعتگران روستاهای گناباد است. محصولاتی مانند کلاه نمدی، پالتو نمدی، نمد زیرانداز از جمله فرآورده‌هایی است که علاوه بر رفع نیازهای روستاییان به گردشگران و مسافران نیز عرضه می‌شود.

معماری خانه‌ها
معماری کویری خانه‌های بافت تاریخی ریاب به سبک معماری خانه‌های مناطف کویری شباهت دارد. کارشناسان برای اولین بار در این منطقه با بادگیرهایی مواجه شدند که مانند بادگیرهای یزد، با دریچه‌ای مستقیما به سردابه متصل می‌شوند. دیگر تزیینات این خانه‌ها نیز بسیار قابل توجه است. به‌طور کلی بناهای ریاب شاید بر خلاف عمارت‌های یزد و اطراف آن باشکوه نباشند، اما زیبایی خاص خود را دارند که همین ویژگی از جمله مواردی است که این روستا را در ردیف روستاهای هدف گردشگری در استان خراسان قرار داده است. این بناها تمامی نیازهای ساکنان خود را برآورده می‌کنند. در اغلب کوچه‌های این محله، ساباط یا سقف‌هایی برای ایجاد سایه ساخته شده‌اند و تمامی خانه‌ها دارای سردابه، حوضخانه و بادگیر هستند. جهت خانه‌ها نیز به گونه‌ای است که وزش بادهای کویری، ساکنان منازل را در گرمای طاقت‌فرسای روزهای بلند تابستان خنک کند. وجود حیاط‌های خصوصی داخلی و معطوف شدن خانه‌ها به این حیاط‌ها از ویژگی‌های معماری در این منطقه است. این حیاط‌ها به‌عنوان عامل ایجاد رطوبت اهمیت فراوان دارند. اتاق‌ها که رو به حیاط باز می‌شوند نسبت به باد و طوفان شن و سرمای شدید محافظت می‌شوند. نمونه بارز این معماری را می‌توان در مسجد روستا با صحن حیاط گسترده دید. بناهای مسکونی قدیمی همه گلی با تزیینات آجری هستند. این روستای زیبا علاوه بر طبیعت سرسبز و خرم جاذبه‌های تاریخی بسیاری دارد. از جمله می‌توان به بافت قدیمی روستا با معماری سنتی و تعداد زیادب خانه‌های مسکونی قدیمی اشاره کرد. مسجد، درقلعه، انبار آب بالای ده، انبار آب قلعه، مزار ابومنصور، برجهای قلعه، مدرسه قدیم، حمام و... از جمله دیدنی‌های این روستا است.

بوم‌گردی در روستای ریاب
ریاب دارای هزار سال تاریخ مکتوب بوده و جزو قدیمی‌ترین روستاهای گلی کشور به حساب می‌آید. روستای ریاب طی سالیان متمادی که از عمرش می‌گذرد چندین بار تغییر مکان داده است، به گونه‌ای که هم اکنون قبرستان قدیمی ده در درون بافت مسکونی واقع شده و مردم اقدام به ساخت خانه بر روی آن کرده‌اند. ریاب غربی‌ترین و مرتفع‌ترین دهات گناباد است. جمعیت این روستا طبق آمار سال ۱۳۰۹ حدود ۱۲۰۰ نفر بوده که خود دلیلی بر عظمت این روستا است. قبرستان جدید ده در کنار دهانه قنات و در مجاورت مزار خواجه ابومنصور ریابی قرار دارد.
کیوان قزوینی در کتاب بحیره در شرح حال ابومنصور ریابی می‌نویسد:
با این گفته‌های می‌توان دریافت بافت معماری مهندسی ریاب، ۱۰ قرن سابقه دارد.
این روستا در سال ۱۳۸۷ شمسی در زمره آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است. در سال‌های اخیر و با قرار گرفتن در فهرست روستاهای هدف گردشگری، سازمان میراث فرهنگی نیز اقدام به مرمت بخش‌هایی از این روستای تاریخی کرده‌است. اداره میراث فرهنگی معتقد است این روستا با معماری خاص خود قابلیت تبدیل شدن به یک مجموعه تاریخی گردشگری دارد. سازمان میراث فرهنگی برای جلوگیری از نابودی بافت فرسوده که نشانی از معماری اصیل ایرانی است، بازسازی خانه‌ها و بافت تاریخی را در دستور کار خود قرار داده است و اعتقاد دارد با انجام چنین کارهایی بوم‌گردی در این روستای تاریخی رونق می‌گیرد و ظرفیت‌های نهفته روستا شکوفا می‌شود. در حال حاضر و با توجه به ایجاد زیرساخت‌های گردشگری از جمله ایجاد اقامتگاه روستایی در ریاب در تعطیلات نوروز شاهد حضور روزانه ۷۰۰ الی ۱۰۰۰ نفر از مسافران نوروزی و گردشگران به این روستا هستیم. خوشبختانه موج بسیار خوبی در روستای هدف گردشگری ریاب ایجاد شده، به گونه‌ای که مردم و ساکنان روستا نیز با هدف تبدیل شدن این روستا به یک مقصد زیبای گردشگری در استان تلاش می‌کنند و در حال حاضر برخی از مالکان خانه‌های تاریخی این روستا برای ثبت خانه‌های خود پیشقدم شده‌اند. به گونه‌ای که اولین اقامتگاه روستایی در ریاب چندی پیش با حضور و اسکان تعدادی از گردشگران اروپایی در این روستا افتتاح شد.
اهالی ریاب از مهمانان و گردشگران روستا با بازی‌های محلی، رقص‌های محلی به‌ویژه چوب بازی، کشتی سنتی و آوازها و موسیقی محلی (با سازهای نی، دوتار، سرنا و دهل) استقبال می‌کنند. همچنین در سفره‌های خود با غذاهای محلی مانند آش، اشکنه، تخم مرغ شیره، گُرماست، بَلغور، قُطاب، جوش پره، کُلومپه، توگی و جنگل و لبنیات محلی پذیرایی می‌کنند.

-ویکی پدیای فارسی

با تشکر از آقایان امین محمدی و محمود قاسمی

..:: گالری عکس ::..

اقامتگاه بوم گردی قوامیه (خانه علیپور) متعلق به دوره قاجاریه که با معماری سازگار با محیط خاص کویری ساخته شده، به شماره ۱۳۱۷۸ در فهرست آثار ملی کشور ثبت رسیده است. بنای مذکور با طرح و نقشه های چهار ضلعی به حیاط مرکزی ارتباط پیدا می کند که فضاهایی شامل برج، هشتی ورودی، اتاق بادگبر و بادگیر، ایوان، حمام و سرداب می باشد. سقف های بنا از نوع گنبدی و طاق و تویزه بوده و همچنین بنا دارای تزئینات و کتیبه های گچی می باشد. از شاخص ترین قسمت های خانه می توان به برج اشاره نمود که دارای سه طبقه جهت دیدبانی و حفاظت کاربرد داشته است.
این خانه از قسمت در ورودی شروع می شود ؛ در چوبی این خانه بزرگ به یک عدد هشتی باز می شود .که محل انتظار مهمان ها بوده است. هشتی طوری قرار دارد که به هیچ وجه داخل خانه دیده نمی شود. پس از هشتی وارد یک راهرو می شویم که مارا به درون حیاط خانه رهنمود می کند. این خانه ها هیچ گونه پنجره ای به بیرون ندارد و تمام در ها و پنجره ها به سمت حیاط خانه باز می شود.حیاط خانه محوطه ای به مساحت ۱۷۵ متر می باشدکه به جز قسمت باغچه از خشت های خام پوشیده است. در قدیم حوضچه ای زیرزمینی در وسط حیاط قرار داشته که برای ذخیره آب استفاده می شده است و اکنون در حال مرمت آن می باشند.
این اقامتگاه بومگردی از ابتدای سال ۱۳۹۵ به کار خود شروع کرده است .
شماره تلفن: 3488-746-051
شماره همراه:09158271687

..:: گالری عکس ::..

موزه مردم شناسی مدرسه نجومیه در سال 1385 در دوازده غرفه عبارت از غرفه‌های مشاغل سنتی آداب و رسوم ومشاغل سنتی از یاد رفته می‌باشد. این موزه به همت کارشناسان سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی وگردشگری خراسان رضوی ساماندهی شده است.

اين مكان كه معروف به آب انبار حسينيه است مربوط به دوره قاجار می‌باشد و توسط شخصي خير به نام آقاي شريعت به ميراث فرهنگي و گردشگري واگذار گرديده است. اين آب انبار در حال حاضر به صورت نمايشگاهي از آثار مردم شناسي مرتبط با آب در معرض ديد بازديد كنندگان قرار گرفته است.
نورپردازي پلكان و مخزن آن زيبايي خاصي به اين بناي تاريخي داده است. از لحاظ معماري و پلان داراي يك مخزن و تعداد چهل پله بوده و مخزن آن در عمق 20 متري قرار دارد. آب انبار شريعت با تغيير تبديل به موزه آب با نمايش تصاويري از روند تكامل آب، نحوه برداشت و وسايل حفر قنات به نمايش شده است كه معرفي تلاش و زحمت مردم كوير براي بدست آوردن آب در مقايسه با امكانات روز از اهداف اين موزه است. آب انبار در مركز گناباد و در خيابان سعدي واقع شده است.

در فاصله حدود 20 کیلومتری شمال گناباد و مجاور پاسگاه پلیس راه مجموعه عظیم معماری، محصور در برج و بارو مشاهده می‌شود که به عمرانی شهرت دارد. این روستا تا حدود سی سال پیش مسکونی و آباد بوده در حال حاضر هم بافت قدیمی و تاریخی خود را کاملاً حفظ نموده و بادگیرها و تاسیسات دفاعی آن هنوز پابرجاست.
این روستا علاوه بر معابر و بقایای معماری سنتی ارزشمند دارای یک مسجد،حمام، رباط و دو آب انبار بزرگ است که متعلق به دوران صفوی است. روستای متروکه عمرانی به عنوان الگویی از یک آبادی کویری قابل مطالعه است. آنچه در این روستا قابل توجه است عناصر و فضایی است که ساکنین برای سازگاری خود با اقلیم گرم و کویری آن ایجاد کرده‌اند.