بقعه امامزاده سلطان محمد عابد مربوط به سده ۱۰ هجری قمری است و در ۲۴ کيلومترى جنوب شهرستان گناباد واقع شده است.
میگویند این بنا دراواخر دوره سلجوقی بر روی یک سکو ساخته شده و در دورههای تیموری و صفوی مورد تعمیر قرار گرفته است. بر سر در ایوان شمالی، کتیبهای با کاشی معرق و به خط علیرضا عباسی است که نام شاه اسماعیل صفوی را در بر دارد. تاریخ کتیبه سنه ثمانین و تسمائیه (۹۸۰۰) است. این بنا در زلزله شهریور سال ۱۳۴۷ هجری شمسی صدمه دید و بعدها تجدید بنا شد.
بنای این مقبره عبارت است از یک تالار مربع به ضلع ۸/۵ متر با درگاهی در وسط هر ضلع، دو تالار مستطیل در شرق و غرب تالار به طول ۲۴ و عرض ۲۷/۲۵ متر؛ یک ایوان در وسط جبهه شمالی و دو ایوانچه در طرفین و یک فضای بدون سقف در جلوی ایوان و دو ایوانچه مذکور. پلکان در غرب ایوان شمالی واقع است. فرم کلی مقبره از خارج مکعب مستطیل به نظر میرسد که ارتفاع آن از ازاره پایین در حدود ۶ متر است. بالای این مکعب، با زدن گوشوارهها و طاقنماها به کثیرالاضلاع تبدیل شده و گنبد بر آن قرار گرفته است.
مصالح عمده بنا را آجر و گچ و ساروج تشکیل میدهد و در تعمیرات اخیر، سیمان نیز به کار رفته است. تالارهای مستطیل طرفین تالار مربع، فعلاً با گچ سفید اندود شدهاند.
بر فراز بقعه، گنبدی باشکوه و زیبا که از بیرون نیز دارای تزئیناتی است قرار گرفته است. اول، ساقه آن که با یک حلقه کتیبه مشتمل بر سوره دهر با خط ثلث به رنگ سفید و خط کوفی به رنگ فیروزهای مزین شده است. دوم، پوشش پیازی، شکل که با کاشیهای خوشرنگ پوشیده شده است. در وسط تالار مربع، زیر ضریح امامزاده صندوق زیبایی بر روی قبر سلطان محمد عابد قرار دارد که از پایین به بالا با یک ازاره و یک سطح مشبک و یک کتیبه مزین گردیده است.
دکتر عباس زمانی، با ذکر دلایلی از جمله شباهت نقشه بنا با بناهای قبل از اسلام مانند کاخ بیشابور و تالار مربع جنوبی مسجد جامع اصفهان و… معماری بنا را الهام یافته از معماری بناهای پیش از اسلام و اوایل دوره اسلامی میداند.
این اثر در تاریخ ۱۱ آذر ۱۳۳۰ با شماره ثبت ۳۸۵ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منابع:
1- ویکی پدیای فارسی
